Mahfi Eğilmez: Borç yiğidin kamçısı mıdır?

Mahfi Eğilmez

Monarşinin ve madeni para sisteminin hükümran olduğu dünyada sınırsız para basılmasını engelleyen şey madeni parada kullanılan altın ve gümüş rezervlerinin sonlu olmasıydı. Hükümdarlar, finansal külfet yaşandığında madeni paranın içeriğindeki altın ya da gümüş ölçüsünün azaltılması talimatını verirlerdi. Kâğıt para sistemine geçildiğinde paralar bir müddet altın karşılığı basıldı, sonra bu karşılıklar kalktı ve kâğıt paralar yalnızca kâğıt ve mürekkep maliyetine basılabilir oldu. Bu basamakta siyasetçinin sonsuz para basımı talimatını engelleyen şey bağımsız merkez bankalarıydı. Bu sistem 2008 yılında global kriz çıkana kadar düzgün berbat devam etti. Global krizle birlikte gelişmiş ülkelerin banknot matbaaları fazla mesai yaparak bol ölçüde para bastılar.

Küresel sistemin toplam GSYH’si 2000 yılında 34,2 trilyon dolardı. Sıfır yılından (milat) 2000 yılına kadarki bütün gelişimiyle global sistem 36,7 trilyon dolarlık yıllık gelir yaratabilme kapasitesine ulaşmıştı. Birebir yıl global borç meblağı (kamu borcu, özel kesim borcu, hane halkları borcu dâhil) 110 trilyon dolar dolayındaydı. Demek ki dünya, bir yılda yarattığı gelirin üç katından biraz fazla borç stoku yaratmış durumdaydı.

Küresel sistemin toplam GSYH’si 2024 yılında 111 trilyon dolar. Tıpkı yılın global borç stoku (kamu borcu, özel kesim borcu, hane halkları borcu dâhil) 320 trilyon dolar. Dünya 111 trilyon dolarlık GSYH yaratabilmek için onun üç katına yakın bir borç stokuna ulaşmak zorunda kalmış görünüyor. 2000 yılına nazaran son 24 yılda GSYH de toplam borç stoku da birebir biçimde artmış.

2016 yılında global borçların global GSYH’ye oranı yüzde 320 iken bu oran pandemide (2021) yüzde 362’ye çıkmış. 2024’de bu oran yüzde 333. 2024 yılında global GSYH 111 trilyon dolar olarak varsayım edildiğine nazaran borç ile gelir ortasındaki bağlantıyı gösteren 3 çarpanı değişmiyor demektir.  

Buradan kabaca şöyle bir sonuca ulaşmak mümkün: Dünyada 1 dolarlık yeni gelir yaratabilmek için 3 dolarlık borçlanma yapılması gerekiyor.

Kuşkusuz bu kadar borç varsa o kadar da alacak var demektir. Mesela dünyanın en borçlu devletlerinden olan ABD’nin borç tahvillerinin çok değerli bir kısmı Çin ve Japonya Merkez bankalarının rezervlerinde bulunuyor. Alacaklıların birçok merkez bankaları, bankalar, kurumlar ve bireyler. Bankalar yatırılan paralar (mevduat), yatırım fonlarına yatırılan paralar, pay senedi sahiplikleri hepsi birer alacak. İnsanların ve kurumların birçok bir yandan borçlu, bir yandan da alacaklı pozisyonunda bulunuyor.  

Buraya kadar yaptığımız açıklama, dünyada uygulanan ekonomik sistemin, geliri artırabilmenin yolu olarak borçlanmayı önerdiğini gösteriyor. Bankaların kabul ettiği mevduatı krediye dönüştürerek kaydi para yaratması sisteminden, devletlerin, bireylerin ve şirketlerin borçlanarak süreç yapmasına kadar her alanda borçlanma günümüz ekonomik sisteminin neredeyse en kıymetli kesimi haline gelmiş görünüyor.

Türkiye’nin toplam borçları 2024 yılı prestijiyle 1.031 milyar dolar dolayında yani 2024 GSYH’si olarak açıklanan 1.322 milyar dolar fiyatındaki GSYH’nin yaklaşık yüzde 78’i dolayında bulunuyor. Bu borçların yaklaşık yüzde 10’u Hazine ve KİT’lere, yüzde 9’u hane halklarına, kalan yüzde 80 dolayındaki borç ise bankalar dâhil özel kesim kuruluşlarına ve belediyelere ilişkin.   

Türkiye’nin borç yükü konusunda bir vakitler sıkıntılı ünitesi kamu kısmı idi. Bugün problemli kesim özel kesim.  

Dünyada olduğu üzere Türkiye de borçlanarak ekonomiyi büyütmüş bulunuyor. Ne var ki Türkiye artık borçlanarak büyümenin hududuna gelip dayanmış durumda. Artık alınan borçlar yeni bir kaynak girişi sağlamak yerine eski borçların kapatılmasında kullanılıyor. Bir müddet sonra eski borçların kapatılmasına da yetmeyecek.

“Borç yiğidin kamçısıdır” diye bir atasözümüz var. Niye bu türlü bir kelamımız var, ne emelle söylenmiş bilmiyorum. Lakin borçlanmayı olumlu bir şeymiş üzere göstermek pek gerçek bir şey olmasa gerek. Tahminen “borç yiyen kesesinden yer” atasözüne daha fazla prestij etmek gerekir.

Büyümek güzeldir lakin büyürken ne değerine olursa olsun büyümek yerine sağlıklı büyümeye yönelmek en doğrusudur.

Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır